Nöbetçi Eczaneler
Bundan 1 yıl kadar önce TÜİK’in 2023 Hanehalkı Bütçe Araştırması’nın (HBA) sonuçlarının açıklanmasını takiben yazdığım bir yazıda ülkemizdeki hanehalklarının tüketim harcamalarındaki eşitsizliğin 2019-2023 döneminde belirgin bir şekilde arttığına dikkat çekmiş, bu bulguyu 2021’de uygulamaya konan ultra-düşük faiz politikasının gelir ve servet dağılımlarında yol açtığı bozulmanın tüketim harcamalarına yansıması olarak yorumlamıştım.
Geçtiğimiz günlerde HBA’nın 2024 sonuçlarının yayınlamasıyla birlikte, halkın tüketim harcamalarının hangi harcama gruplarında yoğunlaştığına dair en son veriler TÜİK web sitesinde erişime açılmış oldu. 2024 yılı sonuçlarına göre Türkiye genelinde hanehalklarının tüketim amaçlı yaptığı harcamalar içinde en yüksek paya yüzde 26 ile konut ve kira harcamaları sahip. İkinci sırayı yüzde 21,6 ile ulaştırma harcamaları, üçüncü sırayı ise yüzde 18,1 ile gıda ve alkolsüz içecek harcamaları alıyor.
Bu üç harcama grubunun toplamdaki paylarına yüzde 20’lik gelir dilimlerini baz alarak baktığımızda, hanehalklarının gıda ve ‘konut ve kira’ için yaptıkları harcamaların payının hane geliri arttıkça azaldığını, buna karşılık ulaştırmanın payının gelir ile birlikte arttığını görüyoruz. Düşük gelir grupları ulaştırma kapsamında olan toplu taşıma için belli büyüklükte harcamalar yaparken, otomobil satın alma imkanı olan yüksek gelir grupları bu gruba daha büyük paralar harcıyor.
Harcama paylarının 2023 – 2024 döneminde nasıl değiştiğine odaklandığımızda, gıdanın payındaki azalmanın tüm gelir dilimlerinde geçerli olduğunu, konut ve kiranın payındaki artışın da benzer şekilde tüm gelir dilimlerinde görüldüğünü tespit ediyoruz. Ulaştırmanın toplamdaki payı 1 yıl içinde pek değişmezken, bunun alt gelir dilimlerindeki artışın en üst gelir dilimindeki azalmayla dengelenmesinin bir sonucu olduğunu gözlemliyoruz. Bu durum 2023 yılında zirve yapan otomobil fiyatlarının 2024 yılında reel anlamda gerilemesiyle varlıklı kesimin otomobile yaptığı harcamanın göreli olarak azalmış olmasından kaynaklanıyor olmalı.
TÜİK’in 2024 yılı için yayınlamış olduğu gıda enflasyonunun yüzde 44, konut enflasyonunun yüzde 69 ve ulaştırma enflasyonunun da yüzde 26 olduğunu hatırlarsak, grafikte görülen pay değişimleri çok mantıksız görünmüyor. Konut ve kira harcamalarının payının gıdanın payından daha yüksek olması bu harcama gruplarının TÜFE sepetindeki ağırlıklarıyla tutarsız gibi görünüyor ama enflasyon hesabından farklı olarak HBA’dan yapılan hesaplamalarda “izafi kira”lar da hanelerin tüketim harcamalarına dahil ediliyor. Yani kiracı olmayan haneler de ikamet ettikleri konut için kira ödüyormuş gibi bir hesaplama yapılıyor. Konutun özelliklerine göre olası kira bedeli tahmin ediliyor. 2024 yılında konut kiralarının çok yükselmiş olması, konut ve kira grubunun toplam hanehalkı harcamasındaki payının iki puandan fazla artmasıyla tutarlı.
Tüketim harcamalarının Gini katsayısı ne durumda?
2024 HBA verilerinin yayınlanması geçen yıl yaptığımız harcama eşitsizliği egzersizini tekrar etme olanağını da sağladı. Hanelerin 2024 yılı harcamalarına dayalı sonuçlar, düşük faiz politikasının uygulanmakta olduğu 2023 yılından sonra eşitsizlik trendlerin değiştiğini ortaya koyuyor.
Yüzde 20’lik gelir (veya harcama) dilimlerinde yer alan hanelerin tüketim harcamalarının toplamın yüzde kaçına karşılık geldiği bilgisinden yola çıkarak tüketim harcamalarının Gini katsayısını hesaplayabiliyoruz. 2024 yılında yüzde 20’lik gelir dilimlerindeki tüketim harcaması miktarlarının ima ettiği Gini katsayısı 0,291. Aynı hesabı gelir yerine tüketim harcamalarının büyüklüğüne göre sıralanmış hanehalklarının harcamalarına dayalı olarak yaparsak, 2024 yılı için elde edilen Gini katsayısı 0,383 oluyor. Aşağıdaki grafikte görüldüğü üzere, her iki hesaba göre de, harcama eşitsizliğinde 2023 yılına göre bir azalma söz konusu.
2021 sonbaharından 2023’teki Cumhurbaşkanlığı seçimine kadar uygulanan ekonomi politikalarının harcama eşitsizliğine yaptığı olumsuz etki, ‘rasyonel’ politikalara geçiş sonrasında kısmen de olsa ortadan kalkmış durumda. Farklı toplum kesimleri mevcut ekonomi politikalarının yarattığı ortamdan haklı olarak şikayetçi olsa da, en azından zenginin daha zengin olduğu ve tüketim harcamalarını orantısız bir şekilde arttırabildiği dönemi geride bırakmış durumdayız.